Tussen de toeristenshops en peepshows aan de Oudezijds Voorburgwal zit een plek die voor velen van levensbelang is: medische post De Kruispost. Deze huisartsenpraktijk verleent basiszorg aan onverzekerden – mensen die doorgaans geen toegang hebben tot reguliere zorg. Voor de toevallige voorbijganger nauwelijks zichtbaar, maar voor daklozen, arbeidsmigranten en ongedocumenteerden een essentiële plek bij medische nood. Van maandag tot vrijdag zijn de deuren twee keer per dag geopend. Toch verzamelen mensen zich vaak al lang voor de opening, hopend op een doktersconsult.

Een wereld in de wachtkamer

Afdalend naar het souterrain kom je in een wachtkamer vol mensen uit alle hoeken van de wereld. Aan de deur hangt een poster: “Wij verstrekken geen methadon!” Achter de balie staat Agnes, een gepensioneerde verpleegkundige uit Frankrijk. Veertig jaar geleden verhuisde ze naar Nederland, voor de liefde. Eén keer per week werkt ze vrijwillig als receptioniste van de Kruispost. Met een glimlach deelt ze genummerde kaartjes uit aan de wachtenden. Ondanks taalbarrières weet ze zich moeiteloos verstaanbaar te maken. Ze praat gemakkelijk met de wachtenden en schakelt moeiteloos tussen Frans, Engels, Spaans en Nederlands. Sinds kort is ze zelfs Chinees aan het leren, omdat haar zoon een Chinese vriendin heeft.

Dan verschijnt een lange man met rode wangen in de gang. Hij moet bukken om zijn hoofd niet te stoten aan het lage plafond. We geven elkaar een hand. “Wat kom je hier eigenlijk doen?” vraagt hij mij met een vriendelijke lach. Het is Tom Matthews, een arts die naast zijn reguliere werk vrijwillig bij de Kruispost helpt. De wachtkamer is inmiddels aardig vol, maar dit is geen reden voor paniek: “Met Tom maak ik me daar geen zorgen over,” vertrouwt Agnes mij toe.  In de spreekkamer werken artsen zoals Matthews niet alleen aan diagnoses, maar vooral aan doorverwijzingen. Veel klachten komen voort uit de onzekerheid waarin de patiënten leven: fysiek zwaar werk, slechte huisvesting en een gebrek aan medische voorzieningen. Een belangrijk onderdeel van het werk van de artsen hier is dus ook het afnemen van een ‘sociale anamnese’ – een gesprek waarbij niet alleen de medische, maar ook de sociale omstandigheden van de patiënt worden meegenomen in de diagnose en behandeling. Daarnaast biedt De Kruispost ook psychosociale hulp aan patiënten die worstelen met stress, trauma of psychische klachten, vaak als gevolg van hun onzekere leefsituatie.

‘Slechte mondzorg kan letterlijk dodelijk zijn’

Ondertussen neemt het geroezemoes in de wachtkamer toe. Agnes probeert met een Pakistaanse patiënt te praten, ondertussen rinkelt de telefoon. De wachtkamer is vol, dus sommige mensen moeten buiten wachten. Op de gang tussen de balie en de wachtkamer zit een vrouw met haar jonge dochter, af en toe giechelen ze om een grappig filmpje op haar telefoon. Als ze een strenge blik van Agnes krijgen, doen ze snel het geluid zachter. In een hoek zit een jonge vrouw met haar ogen gesloten, haar hoofd leunend tegen de muur.

Medische en sociale zorg

Een Braziliaanse man met een liesbreuk moet dringend naar het ziekenhuis, maar is bang dat hij wordt geweigerd omdat hij geen verzekering heeft. “Als ze moeilijk doen, laat ze dan hierheen bellen,” zegt Matthews geruststellend tegen hem. Een Nigeriaans stel met een kinderwens komt binnen. De vrouw vertelt dat denkt dat ze zwanger is, maar de tests blijven negatief. De vrouw is onzeker en zou graag een bloedtest doen. Ze kijkt Matthews verwachtingsvol aan. Hij adviseert haar te wachten en foliumzuur te slikken. Het is niet het antwoord waar ze op had gehoopt. Ze kijkt een beetje teleurgesteld. “Het liefst zou je alles nu weten, hè?” zegt hij met een geruststellende knipoog. Voor het eerst glimlacht ze – flauwtjes.

Een jonge Roemeense man met een opgezwollen wang hoopt dat een arts zijn ontstoken kies direct kan trekken. De tandarts is op dat moment niet aanwezig, dus hij moet wachten op een afspraak. Zijn telefoon werkt niet meer, dus hij vraagt of de receptie van de winteropvang gebeld kan worden. Met slechts een paar zakjes ibuprofen op zak staat hij na 10 minuten weer buiten. Matthews kijkt hem bezorgd na: “Landelijk zijn er jaarlijks zo’n 25 patiënten met een hartklepontsteking, veroorzaakt door een ontsteking in de mond. Slechte mondzorg kan letterlijk dodelijk zijn.”

Een andere jonge man met gezwollen wang zit al een tijdje te wachten. Hij bonkt geïrriteerd op het raam van de receptie. “Moet ik nu twee uur wachten om bij een dokter een afspraak te maken bij de tandarts? Kan hij ‘m niet gewoon trekken? Kan ik u niet gewoon betalen?” Zijn toon is boos, maar Agnes blijft kalm. “Iedereen moet wachten.” Geërgerd vertrekt hij, maar weet er nog een “dank u wel, fijne avond” uit te persen. Agnes haalt haar schouders op. “Mensen zijn wel vaker gefrustreerd. Begrijpelijk, maar er is niets aan te doen.”

Het CAK: een broodnodig systeem

Toegankelijke zorg is een mensenrecht. Toch werd er in 2015 een wet aangenomen die een groot gat in het zorgsysteem van Nederland creëerde. Iedereen in Nederland is verplicht om een zorgverzekering te hebben, wat een essentiële bescherming biedt voor de gezondheid van burgers. Een wetswijziging in 2015 maakte het onmogelijk om een zorgverzekering af te sluiten zonder officieel adres. Deze wetswijziging raakt kwetsbare groepen, zoals daklozen en ongedocumenteerde arbeidsmigranten het hardst. Die kunnen vaak geen zorgverzekering krijgen, zelfs als ze dat zouden willen. Dit terwijl juist deze groep medische zorg vaak het hardst nodig heeft.

Om toch toegang te bieden tot noodzakelijke zorg, bestaat de regeling van het Centraal Administratie Kantoor (CAK). Het CAK vergoedt medische kosten voor onverzekerden via de ‘Subsidieregeling medisch noodzakelijke zorg aan onverzekerden’. Zorgverleners in de eerste lijn, zoals huisartsen en verloskundigen, kunnen direct declareren bij het CAK. In de tweede lijn, zoals ziekenhuizen en specialisten, kunnen zorgverleners na een contract met het CAK ook kosten declareren. De zorg die onder deze regeling valt, is dezelfde zorg die normaal door de zorgverleners wordt verleend en zij horen dus te handelen zoals bij reguliere patiënten. In theorie zou deze regeling ervoor moeten zorgen dat onverzekerden dezelfde medische zorg krijgen als reguliere patiënten, maar in de praktijk blijkt dit lang niet het geval.

‘Artsen zien dagelijks hoe bureaucratische hindernissen de toegang tot zorg belemmeren’

Veel onverzekerden lopen tegen obstakels aan: ze zijn niet goed op de hoogte van hun eigen rechten, worden van het kastje naar de muur gestuurd of stuiten op zorgverleners die terughoudend zijn vanwege de administratief rompslomp. Sommige zorgverleners zijn zelfs niet op de hoogte van de regelingen van het CAK. Artsen zoals Tom Matthews zien dagelijks hoe bureaucratische hindernissen de toegang tot zorg belemmeren. “Kleine wondjes worden groot als je de omstandigheden niet aanpast,” schreef hij mij later. Toch lukt het De Kruispost vaak wél om doorverwijzingen te realiseren, simpelweg door goed op de regelgeving te letten en patiënten actief te begeleiden. Maar zonder een structurele oplossing blijft een grote groep mensen afhankelijk van initiatieven zoals De Kruispost.

Sociaal en solidair?

Voor velen is De Kruispost niet zomaar een huisartsenpraktijk, maar een reddingsboei. Want: zorg is een mensenrecht. Onze overheid duwt de meest kwetsbare groepen structureel verder de marges in. Het Nederlandse systeem, dat zorgverzekering verplicht stelt maar tegelijkertijd de toegang ertoe ontzegt aan daklozen en ongedocumenteerden, creëert een situatie waarin de fundamentele rechten van mensen worden ondermijnd. Dit raakt niet alleen individuen, maar tast ook de kernwaarden van een samenleving aan die zich graag sociaal en solidair noemt.

‘Voor velen is De Kruipost de enige plek waar ze nog gehoord worden’

Wanneer de armsten systematisch worden buitengesloten van basisvoorzieningen zoals gezondheidszorg, is er sprake van een vorm van structureel omlaagtrappen. Door regelgeving die in theorie neutraal lijkt, maar in de praktijk vooral de meest kwetsbaren treft, wordt een onderklasse gecreëerd die geen eerlijke kans heeft op medische zorg en bescherming. Dit leidt tot onnodig lijden, chronische gezondheidsproblemen en een cyclus van uitsluiting die moeilijk te doorbreken is.

Voor velen is De Kruipost de enige plek waar ze nog gehoord worden. Een plek waar een dokter niet naar een zorgpas vraagt, maar luistert en meedenkt. Agnes en Tom zien dagelijks de gevolgen van een systeem dat mensen in de kou laat staan: frustratie, pijn en onzekerheid. Voor De Kruispost is het klip-en-klaar: zorg moet toegankelijk zijn voor iedereen.

Zie ook de documentaire over Stichting De Kruispost, gemaakt in 2008.

Eindredactie door Robin Jansen