De geschiedenis kan in korte tijd van koers veranderen. Wie de geopolitieke ontwikkeling van afgelopen weken heeft bekeken, is daar getuige van. Dat begon op 12 februari, toen Trump de onderhandeling met Poetin de opende in een anderhalf uur durend telefoongesprek. Wie vervolgens de uitingen van de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance op de jaarlijkse veiligheidsconferentie in München hoorde en het geruzie tussen president Trump en Zelensky in het Witte Huis bekeek, ziet dat de wereldorde aan het veranderen is. 

De oude wereldorde 

Hubert Smeets, voormalig correspondent in de Sovjet-Unie, mede-oprichter van platform RAAM en Ruslandkenner, ziet dat ook. “Het ‘Westen’, waar we tot voor kort over spraken, bestaat niet meer. Dat Westen, als politiek begrip, duidde op de democratisch-kapitalistische wereld: democratisch Europa, de Verenigde Staten, en Canada. Die wereldorde is gebaseerd op rechtsstatelijkheid, waarin meningsverschillen niet worden beslecht met agressie en geweld, maar met overleg en samenwerking.”

Smeets was niet verbaasd dat de Verenigde Staten zich na de herverkiezing van Trump zouden terugtrekken uit Europa, maar wel over de snelheid waarmee dat gebeurt. “Het tempo waarin Amerika, ten monde van president Trump, Vance, Rubio en Hegseth, concessies doet aan Rusland, laat overduidelijk zien: de wereldorde die we sinds de Tweede Wereldoorlog kennen, kantelt.” 

‘Europa moet voor haar eigen veiligheid gaan zorgen’

Signalen uit Rusland

En dus staat Europa verbijsterd aan de zijlijn; precies daar waar Rusland ze hebben wil. Dat zou volgens Smeets geen verrassing moeten zijn: “Poetin heeft er nooit een geheim van gemaakt dat hij een situatie wil creëren waarin de positie van Rusland onontbeerlijk is voor de vrede op het Europese continent.” Europa had dit dus moeten en kunnen zien aankomen.

Smeets wijst op drie cruciale momenten in de afgelopen decennia die ons hadden moeten waarschuwen. In 2008 werd op de beruchte NAVO-top in Boekarest besloten dat zowel Oekraïne als Georgië niet werden toegelaten tot de voorportalen van het NAVO-lidmaatschap via het Membership Action Plan. Die concessie van de NAVO werd door Rusland beantwoord met het openen van de aanval: later dat jaar ontketent Rusland een vijfdaagse oorlog tegen Georgië. Voor het tweede cruciale moment wijst Smeets naar 2012, toen Poetin terugkeerde voor zijn derde presidentiële termijn. Op de grootschalige protesten tegen de verkiezingen en zijn terugkeer reageert Poetin door de druk op de Russische samenleving op te voeren. Deze Poetin 2.0 is duidelijk agressiever dan Poetin 1.0. Het laatste moment is in 2014, wanneer de Krim wordt geannexeerd. En dus stelt Smeets: “In 2008, 2012, en 2014 hadden we het kunnen weten. Na 2014 hadden we het moeten weten: Europa moet voor haar eigen veiligheid gaan zorgen.” 

En dat is nieuw. Niet langer kan Europa steunen op de Verenigde Staten, maar zal het de breuk met de VS serieus moeten gaan nemen, en zich gaan voorbereiden op een wereldorde van harde machtspolitiek. 

‘Jong Europa moet de taal van macht herkennen en collectief macht vinden’

Jong Europa: verenig! 

Deze veranderende geopolitieke realiteit is geen abstracte exercitie. Het heeft directe gevolgen voor hoe we in Europa, gezamenlijk, onze toekomst moeten gaan vormgeven. Wat betekent dat voor de jonge generatie, die opgegroeid is met het politieke bewustzijn van ‘Het Westen’? Anders leren kijken en anders leren handelen, denkt Smeets. Anders leren kijken begint bij beseffen dat de rationele taal van compromissen, rede en concessies niet langer gesproken wordt. “Leiders als Poetin en Trump spreken vanuit ideologie. Als je dus gelooft in rationaliteit, dan kan je iemand als Poetin niet begrijpen. Dat is waar sommige analyses de plank misslaan door te zeggen ‘Poetin is niet gek, dat zal hij niet doen’. Die taal gaat voorbij aan het ideologische doel van Poetin: het herstellen van een Russisch imperium. Dat betekent niet dat we vanuit dezelfde ideologische taal moeten gaan spreken, maar we moeten hem wel leren herkennen en serieus nemen.”

Ook denkt Smeets dat het belangrijk is om collectief in actie te komen. “Het liberale idee, dat je via individuele acties de wereld kan verbeteren, dat behoeft enige correctie. Zeker in een wereld als de huidige, voelt het dan al snel onvoldoende om af en toe een enquête in te vullen, of eens in de 4 jaar te stemmen. Juist samen kunnen we meer.” Smeets wijst op de protesten begin februari in de Duitse hoofdstad Berlijn, waar meer dan honderdduizend mensen de straat op gingen om te protesteren tegen de mogelijke samenwerking met de radicaal-rechtse AfD. Dat is voor hem de kern van democratie en belangrijk om juist nu niet te vergeten: “Voel de kracht om je te organiseren, om over te gaan tot collectieve actie. Dat is en blijft immers de kern van de democratie: de vrijwillige vereniging van burgers.”

Eindredactie door Victor Schipper

De wereld verandert in rap tempo, maar wat betekent dat voor ons? Dit is het tweede artikel dat Red Pers publiceert over de rol van Europa tijdens het tweede presidentschap van Donald Trump. Eerder sprak redacteur Elias Rutten al met sinoloog en japanoloog Casper Wits over de verhouding tussen Europa en China.