Casper Wits is ‘zowel sinoloog als japanoloog’ en ‘hij richt zich vooral op de geopolitiek van Oost-Azië—zowel de onderlinge relaties tussen Oost-Aziatische landen als de relatie tussen de EU en die regio, met name China en Japan.’ In zijn onderzoek gebruikt hij primaire bronnen in het Chinees en Japans, twee talen die hij vloeiend spreekt. Samen met collega’s van de Universiteit Leiden richtte hij Haagsch Instituut GeopolitiekNu op om ‘bij te dragen aan een rijker, beter onderbouwd geopolitiek debat in Nederland—iets wat nu nog echt ontbreekt.’

Sinds de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022 is er in een rap tempo veel veranderd in de wereld. Tegen Nieuwsuur zei Kaja Kallas, hoge vertegenwoordiger van de EU, ‘dat we goed [moeten] inzien dat alle spelers, zoals Rusland, Noord-Korea, en op de achtergrond China samen de wereldorde willen veranderen.’

Iets dat deze landen gemeen hebben is dat het allemaal autoritaire regimes zijn. Naast zijn regio-kennis, heeft Wits zich gespecialiseerd in de manier waarop Autoritaire regimes hun invloed proberen uit te breiden en zo de wereldorde te kantelen in hun voordeel. Hij doceert op de Universiteit Leiden dan ook het honours-vak ‘Authoritarian Expansionism‘.

Kunt u uitleggen wat Kaja Kallas bedoelt met de ‘wereldorde’ en welke invloed hebben de instituties die onder deze noemer vallen op Nederland en Europa?

“De liberale wereldorde, opgebouwd na 1945, steunt op instituties zoals de VN, WTO en IMF om stabiliteit te waarborgen. Democratie en mensenrechten vormen de kern, maar deze principes staan steeds meer onder druk.”

Voor Nederland, een klein handelsland zonder militaire overmacht, betekent dit een stabiele economie en bescherming tegen geopolitieke druk. Dankzij dit systeem kunnen bedrijven veilig internationaal zaken doen en worden geschillen beslecht via rechtbanken in plaats van machtsvertoon. De Europese Unie is een sterk symbool van dit liberale systeem. Zonder deze orde zou Nederland, historisch kwetsbaar voor grootmachten, veel afhankelijker zijn van de grillen van sterkere landen.

Critici beweren dat de orde die we nu bespreken eigenlijk een systeem is dat vooral de economische en politieke belangen van rijke landen dient. Wat vindt u van deze kritiek?

“Dat argument klopt grotendeels. Er zijn duidelijke economische structuren opgetuigd, vooral richting het mondiale zuiden, die het Westen bevoordelen en het mondiale zuiden structureel benadelen.”

Wits verduidelijkt dat het ‘mondiale zuiden’ verwijst naar ontwikkelingslanden in Afrika, Azië en Zuid-Amerika die nog steeds een vorm van ‘neokolonialisme’ ervaren – een voortzetting van ongelijke machtsverhoudingen sinds het einde van de formele koloniale periode.

“Die kritiek moeten we zeker serieus nemen. En als we kijken naar ons antwoord op de opkomst van autoritaire staten zoals China en Rusland, dan zou dat antwoord ook moeten inhouden dat we een fundamenteel andere relatie willen aanknopen met het mondiale zuiden.

Het probleem met veel kritiek die uit extreem-linkse hoek komt, is dat men daar soms denkt dat alles wat maar anders is dan de huidige orde automatisch een verbetering zou zijn. Er lijkt soms zelfs een cynische blijdschap te bestaan over wat Rusland doet of China nu aan het doen is. Maar het zou juist moeten gaan om het vervangen van de huidige orde door iets beters. En daar lijkt het nu echt niet op.”

‘Het zou juist moeten gaan om het vervangen van de huidige orde door iets beters’

De Noodzaak van een Links Geopolitiek Discours

“Dat is wel iets waar we het snel over moeten hebben: hoe zou een betere orde eruitzien? Hoe kunnen we een andere relatie met het mondiale zuiden creëren?

Het probleem is dat het geopolitieke debat, zeker in Nederland, te veel gedomineerd wordt door centrum-rechtse stemmen. Die zien zo’n fundamentele economische omwenteling ten op zichte van ontwikkelingslanden natuurlijk niet zitten.”

Omdat het in het voordeel werkt voor hun achterban?

“Precies. Terwijl je juist zou verwachten dat mensen vanuit een centrum-linkse hoek dat wel zouden oppakken. Maar je ziet gewoon dat het onderwerp geopolitiek daar veel minder leeft. En dat brengt ons meteen bij een van de fundamentele problemen binnen het Nederlandse geopolitieke debat.”

‘Mijn kritiek op links is dat ze een veel beter geopolitiek verhaal zouden kunnen hebben’

“Als het bijvoorbeeld gaat over grote investeringen in defensie, dan komen de initiatieven vaak van centrumrechtse partijen. Die maken dan vrijwel altijd de vooronderstelling dat investeringen ten koste kunnen gaan van investeringen in de verzorgingsstaat, onderwijs, et cetera., terwijl een duidelijk links geopolitiek verhaal juist zou moeten benadrukken dat geopolitiek niet alleen draait om defensie, maar ook om investeringen in een weerbare maatschappij. Dat betekent bijvoorbeeld investeren in onderwijs.

Kijk naar de centrumrechtse partijen die nu heel serieus zijn over geopolitiek. Ze willen investeren in defensie, opstaan tegen Rusland en China—prima. Maar tegelijkertijd, zonder uitzondering, steunen al die partijen ook bezuinigingen op onderwijs. Dat is een teken van enorme geopolitieke lichtzinnigheid.

Maar mijn kritiek op links is dat ze een veel beter geopolitiek verhaal zouden kunnen hebben , als ze maar de ambitie zouden tonen om dat verhaal duidelijk te vertellen.”

Wordt het geopolitieke debat nu gedomineerd door rechts, waardoor links buitenspel staat en geopolitiek wordt gekoppeld aan een lagere levensstandaard?

“Ja, maar de manier waarop je je vraag stelt, legt de schuld bij rechts. Dat is juist de verantwoordelijkheid van links, omdat ze niet deelnemen aan het debat. Je kunt rechtse partijen niet verwijten dat ze naar rechtse oplossingen zoeken voor grote internationale problemen.

Als we inderdaad denken dat we een fundamenteel andere relatie met het mondiale zuiden nodig hebben om tegenwicht te kunnen bieden aan China en Rusland, dan heeft het weinig zin om te klagen dat dat perspectief niet voorkomt in het rechtse verhaal.

Als je zelf niet aan tafel zit als het over geopolitiek gaat, maar vanaf de zijlijn kritiek levert—geen handelsverdragen, geen overlast van defensievluchten op Lelystad Airport, et cetera—dan is dat op zichzelf best te begrijpen, maar zonder een eigen geopolitiek verhaal blijft het erg mager.”

Welk alternatief willen Rusland en China dan bieden?

“Rusland en China zien de liberale orde als iets dat hen tegenwerkt en de opkomst van China wil frustreren. Vanuit Chinees perspectief is dat een bewuste strategie [van het Westen]. Wat echter zorgwekkend is, is dat de VS zich ook steeds meer tegen deze orde keert.

Omdat de Europese macht sterk verbonden is met deze structuren, komt Europa’s slagkracht op het internationale toneel in het gedrang. Vooral in de afgelopen weken is die druk sterk toegenomen”

Op de Munich Security Conference (14 februari) maakte de Amerikaanse vicepresident J.D. Vance een opvallende uitspraak door te suggereren dat Europa’s werkelijke bedreiging niet Rusland of China is, maar dat de bedreiging “vanbinnen” kwam, verwijzend naar Europese leiders zelf.

Tegen deze achtergrond van trans-Atlantische spanningen presenteerde de Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi op dezelfde conferentie een contrasterende visie. Hij benadrukte dat er “geen fundamenteel conflict van belangen of geopolitieke conflicten tussen China en de EU” bestaan—een strategische positionering die Europa en China als natuurlijke partners voorstelt. Wang’s afwijzing van “might makes right“-politiek en zijn karakterisering van China als stabiliserende kracht binnen een multipolair systeem fungeerde als een nauwelijks verhulde kritiek op de roekeloze Amerikaanse houding. Zijn toespraak weerspiegelde een doelbewuste diplomatieke strategie: het creëren van ruimte tussen Europa en de VS door China voor te stellen als een verantwoordelijke mondiale actor tegenover wat hij impliciet portretteerde als Amerikaanse volatiliteit.

Hoe duidt u de toenaderingspoging van de Chinese minister, en wat bedoelt China eigenlijk met een ‘multipolaire’ orde?

 “Dit is niet per se een koerswijziging. China beschouwt de VS als een vaste rivaal, terwijl Europa als een mogelijk constructieve partner gezien wordt,” legt de sinoloog uit.

Als China kritiek heeft op Europa, is het vrijwel altijd dat Europa te veel meegaat met de VS in anti-China-politiek,” merkt hij op.

Hoewel China zich al langer als pleitbezorger van stabiliteit en internationale rechtsorde profileert, vindt die boodschap nu meer gehoor in Europa. Volgens Wits positioneert China zich meer als een ‘responsible stakeholder’ in contrast met de VS.

“Aan de andere kant wil China dingen bereiken binnen het internationale systeem die echt desastreus zullen zijn voor het bestaan van democratie in de toekomst. China ondermijnt liberale democratische waarden binnen de VN en andere internationale organisaties,” waarschuwt Wits.

Wil China een wereldorde waarin handel soepel verloopt en het internationale systeem functioneert, maar zonder dat liberaal-democratische waarden leidend zijn?

“Juist. Democratische waarden moeten volgens China ‘geprovincialiseerd’ worden. Leuk en aardig voor Europeanen, maar dat past volgens de Chinezen niet bij de meeste culturen. Ze streven naar een internationale orde waarin economische vooruitgang losgekoppeld wordt van normen als democratie en mensenrechten. In hun ogen zijn deze waarden geen universele principes maar westerse constructies, doelbewust ingezet om landen als China te onderdrukken.”

“Het gaat vooral om een internationale orde creëren, niet vanaf nul, maar de huidige internationale orde omvormen op een manier waardoor liberale normen niet meer dominant zullen zijn,” legt Wits uit. “Een wereld waarin autocratieën veilig zijn.”

Europa’s handelsrelaties en geopolitieke naïviteit

De liberale blik naar de wereldorde wil eigenlijk het tegenovergestelde bereiken, na de Westerse triomf over de Soviet-Unie en de uitbundigheid als gevolg werd er gedacht dat elk land uiteindelijk democratisch zou worden. Francis Fukuyama ging zelfs zo ver om het “het einde van de geschiedenis” te noemen. De historische Europese benadering van handel met autoritaire regimes reflecteerde dan ook zo’n democratiserend idee.

Belangrijk was het principe ‘Wandel durch Handel’ – Duits voor verandering door handel. Dit idee, dat economische samenwerking zou leiden tot democratische verandering, heeft volgens Wits juist tot gevaarlijke afhankelijkheden geleid.

“Dat die mentaliteit heeft geleid tot de afhankelijkheid van Russisch gas is gewoon een feit,” stelt hij. “We gingen met ditzelfde idee ook handeldrijven met China. De Duitsers zijn daar nog niet echt van afgestapt en dit laat zien dat we nog steeds niet bereid zijn om harde geopolitieke keuzes te maken.”

Het ironische aan deze benadering is volgens Wits dat er een omgekeerd effect is opgetreden: “We zeiden decennialang dat er in China een ‘vreedzame evolutie’ zou plaatsvinden – dat zij niet alleen meer economische vrijheid, maar vooral meer politieke vrijheid zouden nastreven. Met simpele woorden: dat ze meer zoals wij zouden worden. Maar het tegenovergestelde is gebeurd. Wij zijn degenen die veranderen door onze afhankelijkheid van China.”

Deze dynamiek wordt nu strategisch ingezet: “Die afhankelijkheid wordt door China, net zoals Rusland, gebruikt om ons onder druk te zetten. Dat is wat je weaponized interdependence noemt.”

De bedreiging voor democratie

De verschuiving naar een wereldorde die gunstig is voor autocratieën betekent volgens Wits direct een bedreiging voor democratieën. Hij schetst een somber scenario voor de toekomst als Europa afhankelijk blijft van Chinese grondstoffen.

“Als die economische afhankelijkheden zo groot worden, bijvoorbeeld op het gebied van zeldzame aardmetalen die we nodig hebben voor de energietransitie, zullen we veel economische keuzes niet meer soeverein kunnen maken,” waarschuwt hij. “Dan kunnen we technisch gezien nog wel onze eigen leiders kiezen, maar het zal weinig betekenen. Democratie zal zelfs hier een lege huls worden en buiten Europa helemaal geen levensvatbaarheid meer hebben.”

China heeft ten minste een strategie

China opereert systematisch om dit soort afhankelijkheden te creëren, en er zit zonder twijfel een doordachte grand strategy achter. Maar dat betekent niet dat alles tot in de puntjes is uitgewerkt volgens Wits, China kampt ook met gefaalde investeringen en een kwakkelende economie.

Toch is er één cruciaal verschil met Europa: “China hééft tenminste een visie. Dat kun je van Europa niet zeggen.” Volgens Wits is dit het werkelijke strategische probleem voor de EU. “We erkennen allemaal dat we geopolitiek volwassen moeten worden, maar handelen er niet naar. We zeggen dat China een van de grootste uitdagingen van deze eeuw is, maar investeren nauwelijks in de kennis die nodig is om dat land te begrijpen.”

Volgens Wits wordt een van de belangrijkste geopolitieke vragen voor Europa de balans tussen samenwerking en rivaliteit met China binnen het internationale systeem. “We zijn het er allemaal over eens dat dit op Europees niveau moet worden aangepakt. Dat is inmiddels een cliché. Maar er zitten nul mensen in het Europees Parlement die Chinees kunnen. Dus is dit een continent dat deze uitdaging serieus neemt?”

Het strategische dilemma voor Europa

Soms lijkt het alsof Europa verstrikt is in een geopolitiek touwtrekspel tussen China en de VS, twee tegengestelde machten die allebei hun eigen belang nastreven. Wits stelt dat Europa, maar vooral Nederland, een duidelijke strategie mist om haar positie in deze nieuwe wereld te bepalen.

 “Hoe kunnen we aan de ene kant samenwerken met de Chinezen op gebieden waar de VS nu wegvalt, zoals klimaatverandering, en aan de andere kant tegenwicht bieden aan de Chinese antidemocratische grand strategy op internationaal niveau? Het feit dat deze cruciale vraag in de media en politiek onbesproken blijft, illustreert perfect het gebrek aan een volwassen geopolitiek debat in Nederland.”