Als geestelijk verzetsstrijder schreef Albert Camus vier Brieven aan een Duitse Vriend, gepubliceerd in het verboden Franse verzetsblad Combat. Deze brieven, geschreven tussen juli 1943 en juli 1944, vormen een krachtig pleidooi voor de menselijke waardigheid en het verzet tegen het nazisme, in een periode waarin de geallieerde overwinningen het tij van de Tweede Wereldoorlog deden keren. Camus’ strijd tegen het nazisme was niet alleen een gevecht tegen een historisch regime, maar tegen een diepere ideologie: de rechtvaardiging van brute macht als doel op zich. Die strijd is nog niet gestreden.

Gedurende de oorlog keerde Camus terug naar zijn geboortegrond in Algerije, totdat tuberculose hem opnieuw trof. Zijn arts adviseerde hem ‘frisse lucht’, wat hem in augustus 1942 naar het Franse platteland bracht. Hij vestigde zich in Le Panelier, een gehucht bij Le Chambon-sur-Lignon in de Haute-Loire. Het gebied zou later bekendstaan als toevluchtsoord voor honderden Joden, opgevangen en verborgen door Protestantse boerenfamilies die zich stil maar vastberaden tegen de bezetter keerden.

Voor Camus was het echter geen plek van herstel. De ijle lucht en afgelegenheid maakten hem fysiek benauwd, en de oorlogssituatie drukte zwaar op hem. Toch bleef hij, want na de geallieerde invasie van Noord-Afrika in november 1942 kon hij Frankrijk niet meer verlaten. Relatief geïsoleerd in het bergland van de Auvergne werd hij getuige van indrukwekkende daden van burgerlijk verzet, waaronder openlijk protest tegen de Jodenvervolging. Deze ervaringen zouden een blijvende indruk achterlaten op zijn denken.

In die omstandigheden begon Camus aan De Plaag – een roman over een stad in quarantaine, getroffen door een dodelijke ziekte. De epidemie staat symbool voor de Duitse bezetting en roept morele keuzes op: meedoen, zwijgen of weerstand bieden. De plaag belichaamt het kwaad in al zijn vormen, maar Camus toont ook dat solidariteit mogelijk blijft – juist te midden van het absurde.

Deze ervaringen zouden een blijvende invloed hebben op zijn werk en denken, en hij zou in november 1943 terugkeren naar Parijs om bij Combat verzetsliteratuur te verspreiden, waaronder Brieven aan een Duitse Vriend.

De spirituele strijd van de Tweede Wereldoorlog

In Brieven aan een Duitse Vriend verwerpt Camus het Duitse etno-nationalisme, dat rust op macht en dominantie. Daar stelt hij een “hogere liefde” voor het vaderland tegenover – een liefde die geworteld is in menselijke waardigheid en moreel besef. “Ik houd te veel van mijn land om nationalist te zijn,” schrijft hij.

Die tegenstelling tussen brute macht en morele integriteit markeert een bredere strijd die zich in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog ontvouwde.

De rivaliteit tussen Frankrijk en Duitsland in aanloop naar de Tweede Wereldoorlog manifesteerde zich niet slechts in een geopolitieke machtsstrijd, maar een diepere spirituele strijd onderstreepte de verschillen tussen de twee landen. Camus bekritiseert het, in Duitsland overheersende nihilisme, dat een eigenaardige overeenkomst heeft met de absurdistische filosofie van Camus: namelijk de opvatting dat het leven geen inherente betekenis heeft. Camus verwoordt deze strijd als volgt (vrije parafrase):

‘Jullie geloofden niet in de zin van deze wereld en concludeerden dat goed en kwaad willekeurig zijn. Waar moraal verdwijnt, blijven slechts geweld en list over. De mens is niets, zijn ziel kan worden gedood, en de enige opdracht die rest, is macht najagen.

Ook ik twijfelde en zag geen sluitend argument tegen jullie redenering—behalve een diep verlangen naar rechtvaardigheid, dat mij even onredelijk toescheen als de hevigste hartstocht.

Daar lag ons onderscheid: jullie gaven je over aan de wanhoop, ik weigerde. Jullie zagen het onrecht van het bestaan en besloten eraan bij te dragen; ik zag hetzelfde en besloot ertegen te strijden. Want al bezit de wereld geen diepere betekenis, de mens wíl betekenis. Hij moet zich niet overgeven aan het noodlot, maar het trotseren.

Daarom stonden wij tegenover elkaar. Jullie wanhoop gaf jullie een meedogenloze kracht, en wij werden verpletterd op het moment dat we aarzelden—dat we nog één blik wierpen op de beelden van het geluk. Maar wij geloofden, zelfs in de nederlaag, dat geluk de grootste verovering is.’

De hedendaagse les van Camus

Camus verzet zich radicaal tegen een wereld waarin alleen brute kracht telt. Zijn afwijzing van een nihilistische wereldorde, waarin macht het enige principe is dat zich laat gelden, klinkt vandaag de dag opnieuw urgent. Autocraten als Poetin – die oorlog en repressie niet schuwen – en wannabe autocraten in het Westen – die met leugens en minachting voor instituties de rechtsstaat ondermijnen – vormen elk op hun manier een bedreiging voor de democratie en internationale veiligheid.

Terwijl je dit leest, woeden er oorlogen, worden mensen verdreven, vermoord – en kijkt de wereld vaak weg. Bevolkingen vechten voor hun fundamentele recht om te bestaan, terwijl machtspolitiek hun levens reduceert tot pionnen in een geopolitiek spel. Deze strijd woedt niet alleen ver weg in landen zoals Oekraïne, Palestina, Congo en Soedan, maar ook binnen onze eigen democratieën. In meerdere westerse landen ondermijnen politici de rechtsstaat, steunen of gedogen zij dezelfde leiders die dit geweld en onderdrukking mogelijk maken.

Het roept een ongemakkelijke vraag op: waar is nog echte rechtvaardigheid te vinden? Wat zou Camus zeggen? Waarschijnlijk zou hij waarschuwen tegen cynisme – tegen de gedachte dat brute macht altijd zal zegevieren en dat strijden voor gerechtigheid tevergeefs is. Want zodra men accepteert dat geweld en leugens de enige wetten van de wereld zijn, heeft men al verloren.

Bovendien kost het tijd om een rechtvaardig antwoord te ontwikkelen tegen onrecht, zoals Camus benadrukte:

“We moesten een grote omweg maken en zijn zeer vertraagd. Het is de omweg die achting voor de waarheid oplegt aan de geest, die achting voor de vriendschap oplegt aan het hart. Het is de omweg die de rechtvaardigheid beschermt en waarheid schenkt aan wie zichzelf bevroegen. En zonder twijfel betaalden we er een hoge prijs voor. We betaalden ervoor met vernederingen en stilzwijgen, met bitterheid, gevangenschap, executies in de vroege ochtend, met afvalligheid en verlatenheid, met dagelijkse honger, met uitgemergelde kinderen en vooral met opgelegde boetedoening. Maar dat moest zo zijn. We hadden deze hele tijd nodig om erachter te komen of we het recht hadden om mensen te doden, of we het recht hadden aan de weerzinwekkende ellende van deze wereld bij te dragen. […] Het leerde ons dat, in tegenstelling tot wat we vroeger dachten, de geest niets tegen het zwaard vermag, maar dat de geest die zich met het zwaard verenigt altijd zal zegevieren over het zwaard dat omwille van zichzelf getrokken is. Dat is waarom wij het zwaard nu hebben geaccepteerd, nadat we ons ervan hadden vergewist dat de geest met ons was.”

De tijdloze oproep van Camus

Camus biedt een hoopvolle boodschap. Dit is echter geen naïef pacifisme, maar een oproep tot structureel verzet tegen het kwaad. In Brieven aan een Duitse vriend benadrukt hij dat onrecht actief bestreden moet worden en dat wie het recht aan zijn zijde heeft, niet moet aarzelen om standvastig te blijven.

In wezen voeren we nog steeds dezelfde strijd die Camus destijds tegen de nationaalsocialisten voerde—een voortdurende strijd die op alle fronten van het leven en in elke uithoek van de wereld gestreden moet worden. Dit maakt Camus’ boodschap tijdloos en des te relevanter in een wereld waarin machtspolitiek, autocratie en onrecht opnieuw terrein winnen. Daarom raad ik elk vredelievend mens aan dit korte, maar diepgaande werk van de Franse filosoof te lezen.

Eindredactie door Youssef el Khattabi